De gemeente (B en W) is in vrijwel alle gevallen het bevoegd gezag bij het verlenen van een omgevingsvergunning. Om de deskundigheid voor de activiteit monumenten te borgen, is een gemeente verplicht om een commissie in te stellen die adviseert over omgevingsvergunningen voor gebouwde (en soms archeologische) rijksmonumenten. De meeste gemeenten hebben naast rijksmonumenten ook gemeentelijke monumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten en karakteristieke of beeldbepalende panden. Ook daar adviseert de commissie bij aanvragen voor een omgevingsvergunning. Bovendien wordt de adviescommissie ingeschakeld bij het aanwijzen of afvoeren van monumenten of bredere beleidskwesties. De commissie kan ook ongevraagd advies geven.

De bestaande commissies voor welstand, monumenten en ruimtelijke kwaliteit worden per 1 januari 2022 bij ingang van de Omgevingswet opgevolgd door een nieuw stelsel van onafhankelijke advisering.

Gemeentelijke adviescommissie
De traditionele term voor een dergelijke adviescommissie was de monumentencommissie. Het hebben van een monumentencommissie is bij wet verplicht sinds 2009. In zowel de Erfgoedwet als de model-Erfgoedverordening van de VNG 2016 is de term monumentencommissie echter los gelaten en wordt gesproken over een ‘gemeentelijke adviescommissie waarbinnen enkele leden deskundig zijn op het gebied van de monumentenzorg’. Vanwege het onafhankelijke karakter mogen leden van het gemeentebestuur geen deel uit maken van de commissie. Wel kan een medewerker van de gemeente lid van de commissie zijn. Vaak vervult deze dan de rol van secretaris.

Integrale adviescommissie
Gemeenten kunnen een eigen monumentencommissie en/of welstandscommissie hebben, maar zijn ook vaak aangesloten bij een provinciale organisatie die de monumenten en welstandsadvisering verzorgt, zoals MooiSticht in de provincie Utrecht. Aangezien de Omgevingswet straks een integrale benadering van de ruimtelijke leefomgeving vereist, wordt steeds vaker een geïntegreerde adviescommissie ingesteld. Dat heeft onder andere als voordeel dat er geen dubbele advisering voor monumenten en welstand is en dus geen risico op tegenstrijdige adviezen. Een geïntegreerde adviescommissie wordt vaak CRK, Commissie Ruimtelijke Kwaliteit genoemd maar ook wel Commissie Beeldkwaliteit of Commissie Omgevingskwaliteit. Van zo’n commissie maken tenminste monumenten- en welstandsadviseurs deel uit. Ook een bredere advisering is mogelijk, bijvoorbeeld over (cultuurhistorisch waardevol) groen of infrastructuur. Ook voor geïntegreerde commissies kan worden aangesloten bij een provinciale organisatie zoals MooiSticht.

Handreikingen en modelverordening
Er is in 2020 een handreiking over het adviesstelsel Omgevingskwaliteit verschenen evenals een Modelverordening op de gemeentelijke adviescommissie. Deze zijn opgesteld door o.a. de VNG en de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit. Het model is zo opgesteld dat de bestaande commissies zo naadloos mogelijk in het nieuwe adviesstelsel kunnen worden opgenomen. Bij het model staat het doel van een goede omgevingskwaliteit centraal. Daarbij gaat het om cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en de kwaliteit van natuur en landschap. Gemeenten hebben onder de Omgevingswet een grote beleidsvrijheid in de wijze waarop zij dat doel willen bereiken. De modelverordening geeft de ruimte voor een eigen invulling door gemeenten en hun adviescommissies. 

De VNG heeft daarnaast in 2009 samen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Federatie Welstand een handreiking opgesteld voor gemeentelijke monumentencommissies. Deze handreiking heeft tot doel om de kwaliteit van de gemeentelijke monumentencommissie te stimuleren en het functioneren van de monumentencommissie te verbeteren en aan te passen aan de eisen die de gewijzigde Monumentenwet sinds 2009 stelt. LET OP! deze is niet meer actueel, maar kan nog wel interessante informatie bevatten.

U kunt de Handreiking gemeentelijke monumentencommissies hier downloaden: