In de Provincie Utrecht zijn er 44 van rijkswege aangewezen beschermde stads- of dorpgezichten. Er zijn 27 van gemeentewege aangewezen beschermde stads- of dorpgezichten.

Een beschermd gezicht is een samenhangende groep van objecten en gebouwen in een stad of dorp die van cultuurhistorische-, bouw- en/of stedenbouwkundige waarde is. Binnen een beschermd gezicht gelden andere regels bij (ver-)bouwen of slopen dan in niet beschermde gebieden. Zo moet er rekening gehouden worden dat de waarden van het gezicht niet onevenredig geschaad worden bij (ver-)bouwen of slopen. De toetsing daarop is strenger dan bij een normaal toetsing aan de welstand. Per beschermd gezicht zijn er (wettelijk verplicht) maatwerk regels opgenomen in het bestemmingsplan die moeten zorgen voor afdoende bescherming. Dat kan op vele manieren. Vaak zijn er ook beeldbepalende panden aangewezen/aangeduid. Daar gelden dan strengere regels voor dan 'normale' panden binnen het gezicht. Ook kunnen er rijks- of gemeentelijke monumenten liggen binnen het gezicht, die hun eigen regels kennen. 

Bij een van rijkswege beschermd gezicht geldt er niet het standaard vergunningvrij zoals dat van toepassing is in niet beschermde gebieden. Alleen werkzaamheden aan zaken, niet liggend aan de openbare ruimte, of normaal onderhoud zijn vergunningvrij.
In een gemeentelijk beschermd gezicht geldt wel het standaard vergunningvrij, tenzij dat specifiek anders is geregeld.
Slopen kan in beide soorten gezichten alleen met een sloopvergunning, niet met enkel een sloopmelding.

Interessante informatie:

Digitale kaart met rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten en aanwijzingsbesluiten met bijlagen