Toezicht op de restauratie van rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten is een (wettelijke) taak van de gemeente. Soms spelen subsidievoorwaarden een extra rol bij deze taak. Bij monumenten is het niet alleen van belang om na gereedkoming van bouw/verbouw te controleren of alles volgens vergunning is verlopen, maar is het juist van belang om tijdens de uitvoering te controleren en overleg te blijven voeren. Tijdens de uitvoering van bouwactiviteiten bij monumenten doen zich heel vaak onverwachte omstandigheden voor. Dan dient op korte termijn een beslissing genomen te worden, bijvoorbeeld omdat verlies van bouwhistorisch waardevolle elementen in het geding is. Om een goede beslissing te kunnen nemen is kennis nodig van bouwhistorie en restauratietechniek. Deze kennis moet aanwezig zijn bij de uitvoerende partij (aannemer), maar ook bij de gemeente. De gemeente moet immers kunnen bepalen of nog steeds wordt voldaan aan de verleende vergunning en of inderdaad geen monumentale waarden dreigen te worden aangetast. Om recht te doen aan alle zorg die vaak besteed wordt in het voortraject (planvorming, vooroverleg en de totstandkoming van de vergunning) is het daarom van belang dat ook tijdens de uitvoering toezicht en begeleiding plaatsvindt.

Handhaving
Mocht er een fout of overtreding worden geconstateerd, dan kan handhavend worden opgetreden. Meestal wordt een bouwstop opgelegd en in overleg naar een oplossing gezocht, bijvoorbeeld door middel van een ‘reparatie’-vergunning met terugwerkende kracht. Soms moet een boete of andere sanctie worden opgelegd. Omdat bij monumenten waardevolle bouwhistorische elementen onherstelbaar kunnen worden beschadigd, is een goed traject vooraf onontbeerlijk. Een duidelijke overdracht van vergunning naar toezicht, deskundige uitvoering (bijvoorbeeld met behulp van de URL’s van Stichting ERM) èn regelmatig overleg gedurende de uitvoering, zijn van belang om tot een goed eindresultaat te komen. 

Kijk hier voor de juridische aspecten met betrekking tot handhaving. 

Kwaliteitsketen
De gemeente wordt geacht voldoende kennis in huis te hebben om de eigenaar te helpen zodat het monument zorgvuldig in stand wordt gehouden. Toezicht en handhaving maken deel uit van de kwaliteitsketen die start met het eerste overleg over het wijzigingsplan van een monument en eindigt bij de oplevering van het werk. Een goede samenwerking en overdracht tussen de verschillende spelers binnen de keten is van belang. Wanneer de vergunning goed op orde is en voorzien van de juiste en duidelijke tekeningen, werkomschrijvingen en eventuele voorschriften, dan hebben de uitvoerder en de gemeentelijke toezichthouder handvatten om het vereiste kwaliteitsniveau in de uitvoering te borgen. Omgekeerd kan alle werk aan een goede vergunning voor niets zijn wanneer de uitvoering onvoldoende van kwaliteit is en/of wanneer deskundig toezicht ontbreekt. 

Kennisbevordering 
Het is belangrijk dat toezichthouders en handhavers voldoende kennis van monumenten hebben en in ieder geval deelnemen aan de speciale dagen voor toezichthouders en handhavers bij Stichting ERM (Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg). Samenwerking tussen toezichthouders en specialistische monumentenmedewerkers is een must. Waar de gemeente zelf minder kennis in huis heeft, kan een beroep worden gedaan op de monumentencommissie (adviescommissie) en in de specialistische gevallen op de RCE. Ook het STAMU speelt een rol in kennisbevordering.