Herbestemmen lijkt het nieuwe bouwen 
In de adviesbrief van de Raad voor Cultuur en de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur van 18 december 2017 aan minister Engelshoven, getiteld ‘Brede blik op erfgoed’ wordt op heldere wijze de huidige trend geschetst: “Mede door de recente financiële en vastgoedcrisis is de aandacht de afgelopen jaren verlegd van ‘nieuwbouw in de wei’ naar inbreiding, herontwikkeling en herbestemming in bestaand stedelijk gebied. Herbestemming lijkt het nieuwe bouwen te zijn geworden. Deze ontwikkeling heeft een flinke steun in de rug gekregen door talloze voorbeelden van succesvolle tijdelijke bestemmingen. In plaats van sloop en nieuwbouw zijn leegstaande objecten tijdens de crisis gebruikt voor tijdelijke horeca, startende ondernemingen en kleine ambachtelijke bedrijven. Nieuwe culturele hotspots zijn op deze manier opgekomen. Geïsoleerde en ontoegankelijke fabrieksterreinen zijn ontwikkeld tot open broedplaatsen die ook een nieuwe identiteit geven aan omliggende woonwijken. Tijdelijkheid gaat regelmatig over in nieuwe vormen van onverwacht permanent gebruik”. Deze trend vraagt om een verandering van de focus op het gebouw, naar een focus op de gebruiker. De gemeente kan een bemiddelende rol spelen en belanghebbenden bij elkaar brengen in het zoeken naar nieuwe kansen bij gebiedsontwikkeling en herbestemming van gebouwen. Flexibiliteit in opstelling en denken, hetgeen ook is doorvertaald naar flexibiliteit in bestemmingsplannen en omgevingsplannen, een open houding en een goede samenwerking tussen de betrokken partijen zijn hierbij van groot belang.

Behoud door ontwikkeling
Door de veranderingen in de tijd en in de maatschappij verandert ook het gebruik van gebouwen, terreinen en landschappen. Als de huidige functie verloren gaat dreigt het risico van leegstand en verval en daarmee het verloren gaan van belangrijke cultuurhistorische waarden. Het is dan ook van groot belang dat monumenten worden gebruikt. ‘Behoud door ontwikkeling’ vormt al lange tijd het adagium. Het geven van een nieuwe functie aan een oud gebouw is van alle tijden. Vele monumenten kennen een roemrijk verleden waarin zij voor verschillende doeleinden zijn gebruikt. Bij een nieuwe functie horen ook vaak aanpassingen. Het vraagt om een soepel meebewegen met de maatschappelijke ontwikkelingen en het vraagt om een goede afweging tussen het behoud van de cultuurhistorische waarden enerzijds en het voldoen aan de ruimtelijke en functionele eisen van het nieuwe gebruik anderzijds. Hierbij kan de transformatieruimte per object sterk verschillen. De cultuurhistorische waarden zijn daarbij geen last, maar kunnen juist als inspiratiebron worden gebruikt bij nieuwe ontwikkelingen.

Herbestemming en de rol van de gemeente
Gemeenten kunnen een belangrijke rol spelen bij herbestemming, zonder dat dit direct geld hoeft te kosten. Bij het opstellen van bestemmingsplannen/omgevingsplannen kunnen stimulerende regels worden opgenomen die herbestemming vereenvoudigen. Bijvoorbeeld door het mogelijk maken van het splitsen van vrijkomende agrarische bebouwing (zogenaamde VAB’s, boerderijen en de bijgebouwen) in twee wooneenheden. Ook is het mogelijk om flexibiliteit in te bouwen door aan monumenten of panden van cultuurhistorische waarde een ruime functieomschrijving toe te wijzen. Dit voorkomt langdurige en kostbare procedures om het bestemmingsplan te wijzigen. Of door in de regels afwijking van het bestemmingsplan mogelijk te maken als de cultuurhistorische waarden behouden blijven of zelfs worden versterkt. 

Herbestemmingsprogramma’s en handreikingen
Het door het Rijk opgezette Nationaal Programma Herbestemming is in 2015 beëindigd. Doel was het stimuleren van herbestemming en het initiëren van antwoorden op de groeiende vraag van leegstand. Als gevolg van de Nationale Agenda Herbestemming is een agenda van activiteiten opgesteld. Bovendien is een (rijks-) subsidieregeling in het leven geroepen voor het aanvragen van subsidie bij herbestemming van monumenten. Deze subsidie is ook weer opgenomen in ‘Erfgoed Telt’ en is bedoeld voor het doen van een haalbaarheidsonderzoek (voor herbestemming) en voor het in de tussentijd wind- en waterdicht maken van het monument.

De Provincie Utrecht heeft de Agenda Vitaal Platteland opgezet waarin cultuurhistorie ook een duidelijke component vormt van het werken aan het krachtig en vitaal houden van het landelijke gebied, waar iedereen, ondernemers, bewoners en recreanten van kunnen genieten. Om gemeenten en eigenaren van buitenplaatsen te ondersteunen bij het zoeken naar nieuwe economische dragers voor het behoud van de vele buitenplaatsen in de provincie Utrecht heeft de Provincie de ‘Leidraad behoud door ontwikkeling op historische buitenplaatsen’ opgesteld.

Door de RCE is in de Visie Erfgoed en Ruimte een speciaal thema gewijd aan ‘Herbestemming als gebiedsopgave’. Veel informatie en kennis over herbestemmen en goede voorbeelden zijn te vinden op de website ‘Herbestemming.nu’ van het Restauratiefonds. In zeven kennisdossiers wordt ingegaan op succesfactoren en aandachtspunten, financiering en exploitatie, duurzaamheid, wet- en regelgeving, tijdelijk gebruik, onderzoek en ontwerp en oud en nieuw gebruik.

Leegstand en de rol van de gemeente
Als gevolg van de huidige ontwikkelingen in de maatschappij en veranderingen in de economie dreigt er voor veel historische gebouwen leegstand. Vooral veel kerken, boerderijen, kantoren en winkels verliezen hun functie. Het zoeken naar nieuwe gebruikers vraagt inzicht in de mogelijkheden en kennis van wat er leegstaat en waar de vraag ligt. Een gemeente kan hier een faciliterende rol in spelen. Er bestaan verschillende manieren om een actieve rol te spelen in het voorkomen van leegstand. Zo is er de mogelijkheid tot het instellen van een leegstandsverordening. Dit verplicht de eigenaar om leegstand te melden bij de gemeente, waarna de gemeente en de eigenaar samen op zoek gaan naar een oplossing.

Andere mogelijkheden die de gemeente heeft zijn bijvoorbeeld:

• een leegstandsregister bijhouden
• handhaven ter voorkoming van verkrotting
• vraag en aanbod bij elkaar brengen
• eigen diensten en gesubsidieerde instellingen onderbrengen in leegstaande gebouwen
• zelf leegstaande gebouwen aankopen en herbestemmen
• een financiële prikkel geven voor onderzoek naar nieuwe functies of voor nevenfuncties en herbestemming
• initiatiefnemers actief begeleiden of tijdelijk gebruik bevorderen.

De VNG heeft een handreiking uitgebracht ‘Leegstand te lijf’. Deze biedt handvatten om leegstand op te lossen en biedt een overzicht van alle instrumenten en een checklist om richting te geven aan de uitvoering van een leegstandsvisie en -beleid. Ook geeft de handreiking tips voor succesvolle communicatie met de betrokken partijen.

Visie op leegstand en herbestemming
Leegstand en herbestemming hebben een grote invloed op de ontwikkeling van een gebied. Dit alles vraagt om een visie op de wijze waarop met leegstand en herbestemming in de gemeente wordt omgegaan. Een beleidsmatige aanpak maakt het mogelijk te anticiperen op ontwikkelingen en proactief te reageren. Hierdoor kan de gemeente haar rol beter vervullen.

Centraal aanspreekpunt
Bij een initiatief van een burger of ondernemer voor herbestemming heeft de gemeente de taak om het proces rond herbestemming binnen de eigen organisatie goed te laten verlopen. Een centraal aanspreekpunt (contactpersoon herbestemming) binnen de gemeente kan er voor zorgen dat de verschillende stappen in het proces op elkaar worden afgestemd en dat er integraal gewerkt wordt tussen de verschillende afdelingen om zo tot een goed eindresultaat te komen.

In onze ROMA bijeenkomsten besteden wij regelmatig aandacht aan dit onderwerp:
ROMA bijeenkomst Herbestemmen