De gemeente heeft sinds de decentralisatie van de bevoegdheden door de wijziging van de Monumentenwet in 1988 de mogelijkheid om zelf monumenten aan te wijzen. Deze “gemeentelijke monumenten” onderscheiden zich van de rijksmonumenten, doordat hierbij het lokale belang van grote waarde wordt geacht (in tegenstelling tot rijksmonumenten waarbij het nationale belang leidend is). Het zijn objecten die een representant vormen van de plaatselijke ontwikkelingsgeschiedenis en dragers zijn van de cultuurhistorie van de gemeente. Zij vormen het cultureel erfgoed van de gemeente en bepalen in belangrijke mate de identiteit van de plek of het gebied.

Sinds 2009 is iedere gemeente verplicht om een monumentenverordening/erfgoedverordening te hebben. In de monumenten-/erfgoedverordening wordt niet alleen de aanwijzing van gemeentelijke monumenten geregeld, maar ook de bescherming hiervan. Ook dient iedere gemeente "een commissie van onafhankelijke deskundigen in te stellen" (artikel 15 van de Monumentenwet 1988), oftewel een onafhankelijke monumentencommissie. Kijk hier voor meer informatie daarover.

Een lijst met gemeentelijke monumenten in de Provincie Utrecht kunt u hier vinden. Deze lijsten zijn gemaakt door de gemeenschap en niet onuitputtelijk.

De VNG heeft een modelerfgoedverordening opgesteld. Klik hier of hier voor de modelerfgoedverordening.

Zie ook op de pagina over wetgeving